حکماوار اوزاخ کرديسی ياخين
تفکری دوباره در باره مفاهيم امثال سائره

در امثال و حکم آذربايجان نکات نغز و گهر باری وجود دارد که متاسفانه عدم امکان نشر و پخش اين آثار بديع سبب شده که حتی بخش وسيعی از روشنفکران ايرانی نيز چندان اطلاعی از اين منابع نداشته و در مواقعي، هنگام سخن راندن از گنجينه های فراموش شده مردم غير فارس ، جاهلانه به موضع انکار می افتند

حميد داديزاده تبريزی

در امثال و حکم آذربايجان نکات نغز و گهر باری وجود دارد که متاسفانه عدم امکان نشر و پخش اين آثار بديع سبب شده که حتی بخش وسيعی از روشنفکران ايرانی نيز چندان اطلاعی از اين منابع نداشته و در مواقعي، هنگام سخن راندن از گنجينه های فراموش شده مردم غير فارس ، جاهلانه به موضع انکار می افتند. با توجه به پراکندگی گسترده جمعيت ترک آذربايجانی در ايران و يا ترک زبانانی از خانواده بزرگ زبان ترکی در سراسر کشور، معقول به نظر ميرسد که با فراهم کردن مقدمات رسميت بخشيدن به اين زبان، شرايطی فراهم گردد تا اهل قلم، و هنرمندان اين شاخه بزرگ از شهروندان ايرانی بتوانند آثار خلاقه خود را نشر کنند و جامعه چند فرهنگی را از انحصار غيرعادلانه تک زبانی خارج نمايند. با اين تدبير زبان و فرهنگ ملتی از سايه به روشنی درمی آيد و از سوئي، به سخن مورخ نامدار ويل دورانت، تمدن بشری نيز از اين" منيع فرهنگی و زباني" وقوف پيدا ميکند. امثال و حکم آذربايجان به سبب ممنوعيت زبان کتبی از غنای بيشتری برخوردار است، چرا که به صورت شفاهی از نسلی به نسل ديگر منتقل شده و وقت آن رسيده که اين گنجينه را ار درون سينه ها بيرون کشيده و آنها را به زيور چاپ آراست. برخی از اين امثال طوری غنی و فراگيربوده و از واژه های بديع و زيبائی ساخته شده که مشابه آنها در زبان فارسی نيست. البته اين سخن نه تنها در مورد امثال و حکم ، بلکه در مورد ضرب المثلهای آذربايجان نيز صادق است. به يک نمونه توجه کنيد: ما ميگوئيم" گئجه يئرينه ايشه ماغی بس دگيل، هله سحره شيرين چايدا ايستير" شب جا خيس کردنش کافی نبوده، صبح چائی شيرين هم ميخواهد" که ترجمه آن چندان گيرا نميتواند باشد و بايد از مشابه همان در ساير زبانها نام برد. معمولا امثال و حکم در هر ملتی وجود دارد، و برخی از آنها در همه زبانها مشابه است که نشانگراشتراکات ملتها و مشابهتهای اجتماعی آنها در آن عرصه هاست. تنها غنای زبانی و ظرفيتهای آن است که کيفيت اين امثال را تعيين و انها را از يکديگر متمايز ميکند.در مثل معروف آذربايجاني، "اورتولو قاپيدان مين بير بلا گئچر"، يعنی دری که بسته است، صاحبش را از هزار و يک بلا مصون ميکند، بسته بودن در، مفهوم تاريخی و ريشه دار در آذربايجان دارد- هزار و يک بلائی که در طول تاريخ از سوی مهاجمان داخلی و خارجی به اين مرز و بوم شده، و نيز انديشه مقاومت و محافظت، اين مثل سائره را پديد آورده است. در اين مثل واژه "در" نمادی است از خيل بيشمار ايستاد گيها و اشکال متفاوت جان سختيهای ملت آذربايجان. با اين مثل گذشتگان ما توانسته اند پيام خود را زنده نگهدارند و با يک جمله زيبا و نغز، سينه به سينه نماد مقاومت ملتی را به اخلاف خود يادگار گذارند. امثال سير کننده در زندگی روزانه يک ملت در واقع آئينه زلالی است که بی هيچ واسطه ای جوهر ذاتی آن مردم و خصلتهای ويژه آنها را در خود حمل ميکند. بيشتر اين امثال در زبان ترکی آذربايجانی بر آنند يا تصويری از خود انسان و موجوديت تاريخی او بدهند، يعنی در اين ژانر ادبی شما با خميشتن خويش در تماس قرار ميگيريد، اينجا ميدان فراخ عمل است و عين زندگي. وقتی گفته ميشود" آی اينسان اولادي، اوزووی تاني" در اينجا خود مردم و افراد زنده هستند که با تو سخن ميگويند، در مورد خود شناسی و هويت يابی نيز سخنی دارم که در زير ميايد.

حکماوار اوزاخ کرديسی ياخين
حميد داديزاده

داداش چوخ اوزاخ گئتمه، چوخ ساغا سولا ويرميب، آوارا قالما. اوزووی دانلاما، نوولوب، شاعير دئمييشکن" بو وير سيندير نه دير" ، بير ياواش اول ، گل دونيانی يئنيدن تاني، حياتي، ديريليکی بير معنا ائت. بير دون کئچميشووه سير ائت ، گور آتا بابالارون نئجه ياشارميش. بير زامانی دوشون، يلکن آتيله بير گله جه که يول سال ، گور بو اينسان نه ذيروه لری آلير .اينسانليغی اينسان حاقلارين بير دوشون، بيرجه دفعه گل اوزووی تاني. بير چيخ چوله، چيخ طبيعته، بير قيزيل گوللردن ايله، اونلارين عطرين آل، بير داغ دوشونه قالخ، او گول چيچکلردن بير ايلهام آل، بير حياتی دوشون، گور نئجه هارمونی بو طبيعتده وار. بير گوزلرين آچ، سير ائت دونياني. اوزونی تانی ين بير موجود اوزوندن واقت آرتيرماز باشقالارين تاپديه. بير دون اوز حياتووا سير ائت، اونون دونگه بوروخلارين تاني، بير ده قارانليق گوشه لرينه بير ايشيق سپه له. شاعيريميز نه گوزه ل بو معنانی سوز اينجيسيله بيزه دئيب:
"اينسان حقيقتين ايتيرن گوندن-باشی داشدان- داشا دگير هر زامان،
سعادت جيرانی قاچير اونوندن - سيلديريم يوللاردا قالير سرگردان "
قوی سنی بو ايشيق ايشيقلانديرسين، قوی سنی اوز دوغری ايچريندن قالخان مساج ويا خود ايلهام، بير اوز مهريبان کولکه سينده دينجه دسين.حيرت دونياسندان بير ايلماخ لازيمدير، بودا او زامان ممکون اولور کی اينسان اوز اوزون اوز آيناسيندا، اوز گوزگوسونه سير ائده. سن بير اوز گوزگووه سير ائت، اوزووو زامانين آيناسيندا گور، بير دور، دوشون، انديشه ميدانين گئنيشلندير، سونرا بير سير ائت اوز وارليغووا، اوز کيمليگيوه. آی اينسان بو مقامه گليب چاتاندان سونرا، سن اوزون اوز سوزون، اوز دوشونجه ن، اوز ايديالاريوی گور،او زامان بير آز او آسيلی حالندان بوراخيليرسان.
ده ده بابالاريميز، ايگيت آنالاريميز هر زامان حياتين چتين گونلرينده بيزی دوزومه چاغيريب، بيرده، دونه –دونه تاپيشيريبلار کی حقی نن اولاخ. دوغروداندا" ناحق اولان عمرو باشا يئتيرمز". بو حياتين دره –تپه لی يولوندا سن آی آذر اولادی بير دون گئريه باخ، بيرده بو گونون طلباتين دوشون، گور ساباحين يولونا ساباح لازيم اولان ملزمه لرله اويغونلاشميسان. بو بير يول دير، اونا حيات يولو ديورلر،
هر يول گئدن بو يولدا اول اوزی اوز يوکون داشياجاق، دوغرودور، بيزيم داهی اينساتلاريميز، گنجه لی نيظامی کيمی سوز اوستادلاريميز ديور، "باشارسان هامينين يوکونو سن چک"،بوردا بير اينجه نوکته وار. اول اوز يوکووی چکمه لی سن. بو يوک هر اينسانين اوزونون دوشونجه سينه باغليدي. بو يوک، بو مسئوليت، بير درين دوشونجه دن نشئت تاپير، اينسان توپراقدان ئونجه، اوز اوزون، اوز ميللتين، اوز جمعييتين تانيماليدير. او جمعييت کی اونون ديلين بيلير، اونون کيمليگين رسمييته تانير، اوندان بير نورمال، طبيعی باغلانتی سی وار.
بير داها فورمادا دئماخ اولارکی بيزده، ميليونلار ايراندا ياشيين آذربايجانلی بير عائله دن، بير آنادان آيريلميشوخ. بوتون تورک ديللی اينسانلار اورال آلتای يا اورواسياتيک عائله سيندن آيريليب، حياتين دوام ائديب، و بو گونه قدر اوز وارليگين دونيا عرصه سينده ثبوت ائديبدي. بو تاريخ بويوندا يوزلر ديل محو اولوب، مينلر مدنيتلر آرادان گئديب و او استحقاقلاری اولماين، او گوجلری اولماييب بو گونه قدر قالسين و اوزون زامانين تهلکه لريندن قورويوب ، محافظه ائتسين.
آدربايجانين تورک ميللتی اوز تاريخی قودرتلرين، اوز علمي، کولتورل شعورلارين گوستريب، تاريخده ياشايب، اوزلرين بو اوزون قرينه لردن کئچيرديب، و سسلرين، نظرلرين بيزيم زامانا دک ساخليوبلر. بو گون آذربايجانين وارليغي، هر آذربايجانلينين اوز کوکونه قايدماسيندا معنا تاپير. اونا گوره ده ده قور قورد داستانلاريندا بولوت قره چورلو شعره چکرسن، بويله يازيز:
"آی اينسان اولادي، گل اوزووی تاني".
بوردا بيزه بير درين فيکير وئريلير. هر تورک ديللی بير اينسان آذربايجاندا و يا ايرانين هر بير يئرينده ياشيور ياشاسين، او اوزونه قايديب، او ايللر بويو آلياناسيون دئمه لی مرض و خسته ليکدن آيلماليدي. دونيادا ايللر بويودور آسيميلاسيون و اينداکتريناسيون (indoctrination and assimilation) سياستلری آذربايجان ميللتين اوزون اوزوندن اوزاخلاشديريب، و اوزگه منافعين قوروماقا، او باشقا ارزشلره، پرنسيپلره دوغرو گئديب. نه ايسه، بو گون تاپدالانميش ميللتلر، اوز ديل، اوز حضورلارين باشی اوجاليقلا اعلام ائديلله. "آتا مثللريله دئسم، آی قارداش :حوکماوار اوزاخ، کرديسی ياخين" بو نئچه ميليونلی ميللت، بير توپلوم، بير کوتله يا بير توتاليته کيمی بو گون اوزون گوسترير. يرتيب داغيدماغينان دا اولماز بير ميللتين کوکون يئر اوستوندن چيخارداسان. بير ميللت سوزودور، او ميللت کی تاريخلرده ياشيوب، شاعيرلری دونيا خريطه سينده ايز بوراخيب، شاعيرلري، سوز اوستادلاری قاليجی اثرلر ياراديب، عاليملری دونيا مدنييتينه بهره لر وئريب واثر بوراخيبلار. بو گون دونيا دگيشيب، گئريده قالان ميللتلر آيليب، اوز تاريخلرين اوز اللريله، اوز اراده لريله يازماق ايستيرله. بو بير چوخ ساده بير موضوعدور.
بو دور سوزون جوهري، غوغا ائتماخ اينسانی اوز دوشونجه سيندن، منطقيندن آيرار، اونو هيجانلار عالمينده غرق ائده ر. اوزون تاپيپ، اوزون تانييب، بيلن آدام، اول اوز يولون ايشيقلانديرار، يولدا قالانلاردان ال توتار. آ قارداش، آ باجي، منيم عزيزيم، اوز يولون چاشان، اوز اوزوندن داليا قالان، اوز يولونا نور جالامايان، اوزی چاليشيب تاپمايان، نه جوره يول گئديب، آيری اينسانلارا دا يارديم ائده بيلر. بو گون دو.نيا بير عمومی رنسانس استاتوسوندادير. داها دوغروسو، سرحدلر،سينيرلر ، مرزلر اينترنت و انفورماتيک ملزمه لريله داها معناسين الدن وئرير. بو گون بير گلوبال عائله تشکيل تاپير. آذربايجان بالالاريدا، خصوصا ايران آذريلری بو عائله يه قوشولورلار. بو عائله ده اينسانلار صلحه دوغرو يول گئدير، آنا تورپاقی يا "پلانت ارس"PLANET
EARTHقوروماليديلار. يوخسا دونيا بويله ساواشلارلا، اراضی ايشغالچيلارلا داها باشا گئده بيلمز. بو شرايطده، هر بير اينسان اوز بورکون قاباقينا قويوب، بير دوشونمه ليدير. ائله" حکماوار اوزاخ کرديسی ياخين" مثلينده بو وضعيتلره گوره، افاده ائديبله. آی عزيز اوخوجوم، چوخ اوزاغا گئتمه، بير دون، اوزووی بير عادل آدام کيمي، ايچری آينادا تماشا ائت. آذربايجان آتالار سوزلرينده دئميشکن، "باشقالاريندا چوپو گورورسن، امما اوزونده ّديه نه يی يوخ". بو مقامه چاتماخ بو گون اينسانی اوز وارليغينا ياخينلادير. اونو اوزی نن تانيش ائدير.آذربايجانين خالق مثللرينده درين معنالار ياتيب. دئمک اولار کی بو مثللردن بويوک ادبيات ژانرلاری يارانير. همان "آی اينسان اولادی اوزووی تاني" سوزوندن، بئله دئمک اولارکي، همان اينسان " آزيب اوزلوگوندن ايتگين دوشندن-قورد کيمی اوزونون قانينی ايچير". بو گون بو مثلين مصداقين بو گونکو دونيادا ايضاحلا گورمک اولور. بير اينسان ايزين بو دونيادا توتوب گئدسن، بيرده بير دونيادا کئچن ماجرالارا دريندن باخسان، بو مثلين عينيتين گوره بيلرسن. آذربايجان ديلينده يازيلاردان بيريده عمادالدين نسيمی نين اوچ جيلدده اثرلری نين ايچينده بو مثللرين رل اويناماسين گوره بيلرسيز. (آردی وار)

-قايناقلار
دده مين کيتابي-ب.ق.سهند –رداکتور، دوکتورم.ع. فرزانه،
ناشير-دورنا و تريبون درگيسي-استکهلم 2001