|
همدان اوستانينين تورك موسيقي‌سينه بير باخيش
نگاهي به موسيقي تركي استان همدان
جواد حسينقلي پور- لالجين
با نام و ياد خدا
در آغاز سخن، اقرار ميكنم كه شايستگي اظهار نظر دربارة هنر ظريف و زيباي
موسيقي را ندارم؛ گر چه سالهاست كه همچون خوشه چيني تهيدست، به محضر برخي
از اساتيد گرانمايه رسيده ام و ملازم هنرمنداني پرمايه بوده ام. به خصوص،
سخن گفتن در بارة موسيقي غني تركي، به مراتب دشوارتر است، بالاخص موسيقي
تركي همدان كه متأسفانه ناشناخته است و در انزواي كامل قرار دارد و منابع
مورد نياز براي مطالعه و تحقيق در اين باره در دست نيست. اساساً در كشور
ما فرهنگ و ادب و هنر ملت ترك, همچون كودكي يتيم است كه متولي دلسوز
ندارد و معروف است كه «بچة يتيم، خودش نافش را مي برد».
ميدانيم كه زبان هر ملت، در طول تاريخ، هم به طور طبيعي و بنا بر اقتضاي
ذات و هم به طور قهري و در نتيجة اتفاقاتى همانند جنگها ,مهاجرتها،
مرزبنديهاي سياسي استعماري-كه باعث دوري اقوام يك ملت از يكديگر ميگردد-
عموماً داراي لهجه ها، گويشها و شيوه هاي متعدد است؛
امّا عليرغم اين تنوع، همة اين لهجه ها و گويشها و شيوه ها، شاخه هاي
زبان واحدند و از يك آبشخور زبان مادر, تغذيه مي كنند؛ مثلاً زبان ديرپا
و توانمند تركي داراي شاخه هاى تركيه اي، آذربايجاني، تركمني، ازبكي،
قزاقي و غيره است. شاخة تركي آذربايجاني هم داراي لهجه هاي متعدد است؛
مانند لهجة تبريز، لهجة باكو، لهجة اراك، لهجة همدان، لهجة زنجان.
بنا
بر عللي مشابه با موارد مذكور, موسيقي هر ملت نيز، داراي شاخه هايي متعدد
است؛ چنانكه موسيقي اقوام ترك, به شاخه هاي تركيه اي، آذربايجاني، ازبكي
و غيره منشعب شده است. موسيقي تركي استان همدان نيز سبكي از موسيقي
آذربايجاني است كه در عين حال, وجوه مشترك بسياري نيز با موسيقي اصيل
تركيه دارد. موسيقي تركي همدان، گرچه از نظر تنوع و تعدد مقامها به پاية
برخي از انواع موسيقي تركي همانند آذربايجاني يا تركمني نمي رسد, اصالت و
سوز موسيقي تركي و تكنيكهاي خاص آن را به نحوي شايسته حفظ كرده است.
آشيقهاي استان همدان از ديرباز در زنده نگاه داشتن موسيقي تركي همدان با
غيرت و تعصبي تحسين برانگيز كوشيده اند.(1) از جمله آشيقهاي برجستة
روزگار ما
استاد حاج حيدر محمودي»
است كه ساليان دراز در حفظ هنر كهن خنياگري كوشيده است. وجود ايشان
گنجينه اي از مقامها و نغمات اصيل تركي است و به جرئت مي توان گفت كه
حداقل از معاصران, كسي به پايه و ماية اين استاد گرانمايه نرسيده است؛ گر
چه در اين ناحيه، نوازندگان زبردست سازهايي همچون چوگور، بالابان، ني
تركي و كمانچة تركي اندك نيستند.
چوگوÇÖĞÜR)
(ساز
اصلي در بين تركهاي استان همدان است كه بازماندة ساز كهن تركي چونگور(ÇÖNGÜR)
است. اين ساز خوش صدا، معمولاً سيزده پرده و نه سيم دارد. برخي از
نوازندگان با پرده گذاري بر صفحة چوگور، تقريباً نيم اكتاو بر اكتاو اصلي
آن ميافزايند. تعداد سيمها نيز بسته به سليقة نوازنده و كاربرد ساز، ممكن
است كه هفت يا بيشتر از ده باشد. (2)
كوك چوگور: به طور معمول سه سيم پايين، در حالت دست باز، كوك
re
و شش سيم بالا كوك
do
دارند. گونة ديگر از كوك چوگور هم به همين صورت است؛ جز اينكه سيم چهارم
(سيم زارِنجي) كوك
sol
ميگيرد. اين كوك، زارِنجي نام دارد و در مقايسه با كوك پيشين، كاربرد آن،
كمتر است.
ترتيب نت پرده ها در سيم پايين بدين شكل است:
پرده
هايي كه در نواختن اغلب مقامها و نغمه هاي تركي به كار ميرود، عبارت است
از يكم، سوم، پنجم، هفتم، هشتم و دهم. (3)
از
تكنيكهاي نواختن چوگور ميتوان به نواختن سرانگشت سوم يا چهارم دست راست
بر صفحة چوگور اشاره كرد كه در بين آشيقهاي كشور تركيه نيز مرسوم است.
(4) در پرده گيري نيز در حالت نزولي دست چپ بر دستة ساز، نوازنده معمولاً
با انگشت سوم بر پردة
la
كرن پس از پردة
la
وsol
بمل پس از پردة
sol
اشاره ميكند(اين فن در نواختن كمانچة محلي نيز كاربرد دارد). نوازندة
چوگور با اَجنان (مضراب چوگور از جنس پوست درخت آلبالو) بر سيمها مينوازد
(سه سيم نخست چوگور با هم گرفته ميشود) چوگور نوازان در اجراي برخي از
مقامها با انگشت شست بر سيمهاي واخوان (شش سيم بالا) پرده گيري ميكنند.
تفاوت چوگور معمول در منطقة همدان با قوپوز يا ساز آشيقهاي مناطق ديگر
آذربايجان و سازهاي مشابه تركيه اي (چوگور، باغلمه، تامبورا و ديوان) در
كوك سيمها و تعداد و فواصل پرده هاست؛ همچنين سازهاي مذكور در شكل و
اندازة كاسه و صفحه با هم تفاوتي اندك دارند. آشيقهاي آذربايجاني و به
خصوص آشيقهاي تركيه در استفاده از سيمهاي چهارم به بعد مهارت بيشتري
دارند.
در بين تركان همدان به غير از چوگور، سازهايي همچون بالابان، ني فلزي و
كمانچه نيز مرسوم است. كمانچة محلي، سه سيمه است و كاسهاي استوانه اي
دارد. اندازة دو دهانة اين نوع از كمانچه، متفاوت است و بر دهانة كوچكتر
پوست كشيده ميشود و دهانة ديگر پوششي ندارد (درست همانند كمانچة تركمني).
آرشه يا كمان اين ساز از چوبي باريك و انعطاف پذير و تعدادي تار موي دم
اسب ساخته ميشود.
اندازة ني فلزي محلي و فواصل و گاهي تعداد سوراخهاي آن با ني فارسي
متفاوت است.
بالابان، ساز بادي و از جنس چوب است و همچون ني تركي و چوگور (و سازهاي
مشابه آن) در بين تركان آذربايجان و تركيه نيز در كنار سازهاي ديگر به
كار ميرود.
در موسيقي تركي همدان همانند آذربايجان غربي و تركيه، همنوازي چندان
مرسوم نيست و آشيقها معمولاً به تنهايي به اجراي موسيقي ميپردازند؛ اگرچه
دونوازي به شكل چوگور و بالابان يا كمانچه و چوگور هم كمابيش متداول بوده
است. نواختن سازهاي ضربي همانند دايره به همراه كمانچه و چوگور، چندان
رايج نيست و گروه نوازي چند چوگور يا هم يا با سازهاي ديگر اصلاً مرسوم
نيست. در توضيح تمايل نوازنده ها به تكنوازي يا عدم كاربرد سازهاي ضربي،
ميتوان گفت كه اكثر نغمات محلي، ريتم منظم ندارند و در نواختن يك مقام،
گاه از ميزانهاي مختلف استفاده ميشود و تعدادي از مقامها نيز اساساً ضربي
نيست. از سوي ديگر، متداولترين كاربرد اين موسيقي، در نقل داستان بوده
است كه آشيق به مقتضاي حال و هواي مجلس و داستان پردازي خود، از نغمه ها
و مقامها و ريتمهاي مختلف استفاده ميكند؛ در حالي كه كاربرد همنوازي،
بيشتر در
اجراي تصنيف است ودر موسيقي تركي منطقة همدان، تعداد تصانيف، بسيار اندك
است.
همچنان كه پيشتر گفته شد، بيشترين كاربرد موسيقي تركي همدان در نقل
داستان بوده است؛ همچنان كه در بين آشيقهاي آذربايجان و قشقاييها و
بخشيهاي تركمن و تركان شمال خراسان رايج است. بخش اعظم داستانهاي رايج
اين خطّه، حماسي است (همچون داستان كوراوغلي) و تعدادي داستان عاشقانه (
همچون داستان اصلي و كرم) و معدودي داستان مذهبي (همچون داستان سيدي)
رونق بخش محفلها و مراسمها بوده است. به هر حال، آشيقها حتي در نقل
داستانهاي عاشقانه، هرگز هنر شريف خود را به الفاظ و سخنان ركيك و هزل
آلود نيالوده اند.
توضيحات:
1.
متاسفانه برخي از نوازندگان و خوانندگان محلي، حريم اصالت اين موسيقي كهن
را ناآگاهانه شكسته اند و با آميختن نغمات غير تركي در آن، خواه ناخواه
در جهت تضعيف آن گام برداشته اند.
2.
از آشيق جواني كه از اهالي روستاهاي اطراف كبودراهنگ بود، شنيدم كه در
مجالس درويشان نعمت اللهي، چوگورهاي دوازده سيمه نيز نواخته ميشود.
3.
براي نمونه، در ذيل به پرده هاي مورد استفاده در دو مقام(يا صوت) رايج
اين ناحيه اشاره ميشود:
صوت كوراوغلي با استفاده از پرده هاي دوم، سوم، پنجم، هفتم، هشتم و دهم
نواخته ميشود و صوت شاختايي (شاهختايي) بر پرده هاي اول، چهارم، پنجم،
ششم، هشتم و دهم به نوا درميآيد.
4.
تركمنها نيز از تكنيكي مشابه استفاده ميكنند كه شَلَپه نام دارد.
|
